W ścisłym sensie początki diecezjalnego archiwum w Lublinie sięgają czasów utworzenia diecezji lubelskiej w 1805 r. Nie sposób jednak nie zauważyć, że stało się ono dziedzicem tradycji duchowej i materialnej kilku innych instytucji wyższego szczebla kościelnego, funkcjonujących na wschód od środkowego biegu Wisły. Zwyczaj, a z czasem nakaz gromadzenia materiałów archiwalnych przy katedrach, kolegiatach, konsystorzach foralnych jeszcze w okresie staropolskim sprawił, że rzeczywistych korzeni tutejszego archiwum trzeba się dopatrywać w działalności aktotwórczej kancelarii łacińskich biskupów i oficjałów chełmskich oraz archidiakonów i oficjałów lubelskich. Archiwalizacja wytworzonych dokumentów dokonywała się dzięki działalności kapituły katedralnej chełmskiej przy katedrze w Krasnymstawie, a także w konsystorzu i przy kolegiacie lubelskiej, należących do organizmu kościelnego niegdysiejszej diecezji krakowskiej. Nowa cyrkumskrypcja kościelna związana z upadkiem państwa polskiego sprawiła, że wspomniane zasoby uległy scaleniu w ramach powołanego wówczas do istnienia Kościoła lubelskiego.

Siedziba archiwum diecezjalnego zmieniała się wielokrotnie. Od początku XIX wieku do 1846 roku znajdowało się ono w kamienicy przy kolegiacie pw. św. Michała Archanioła na Starym Mieście. Następnie, wraz z poszukiwaniem odpowiednich pomieszczeń dla konsystorza lubelskiego, przeniesiono je do budynku przy ul. Podwale, i wreszcie w 1856 roku do pomieszczeń przy konsystorzu, przylegających do pałacu biskupiego przy ul. Zamojskiej.

Likwidacja diecezji podlaskiej przez władze carskie w 1867 roku w ramach represji po powstaniu styczniowym sprawiła, że zasób archiwum diecezjalnego powiększył się o przewiezione do Lublina archiwalia konsystorza podlaskiego. Wynikało to z jednego zarządu diecezjalnego na całym tym obszarze. Dokumentacja ta została po odzyskaniu przez Polskę niepodległości przekazana ponownie wydzielonej i reaktywowanej w 1918 roku diecezji podlaskiej.

Dramatyczną cezurą dla losów archiwum stały się wydarzenia drugiej wojny światowej i okupacji hitlerowskiej. Już w jej początkach doszło do aktów barbarzyńskiego wandalizmu, polegającego na paleniu przez żołnierzy niemieckich w piecach grzewczych materiałami archiwalnymi o bezcennej wartości. W ten sposób została bezpowrotnie stracona m. in. najstarsza księga oficjalatu lubelskiego, której wpisy obejmowały lata 1423-1450. W 1940 roku na polecenie kierownika Urzędu Archiwalnego przy gubernatorze Dystryktu Lubelskiego dużą część akt skierowano do Archiwum Państwowego w Lublinie. Pozostałe natomiast udało się ulokować w pomieszczeniach prowizorycznie zorganizowanej kurii przy kościele pw. Wniebowzięcia NMP Zwycięskiej w Lublinie. Najcenniejsza z punktu widzenia historycznego część zasobu, wraz z Archiwum Państwowym, została ewakuowana do Krakowa w 1944 roku w związku ze zbliżającym się frontem wojennym. Akta te rewindykowano po 1946 roku. Wraz z materiałami archiwalnymi pozostałymi w rozproszeniu w Lublinie powróciły one na dawne miejsce przy pałacu biskupim. W związku ze wzrastającym zainteresowaniem dziejami kościelnymi ze strony zawodowych historyków, studentów i hobbystów w 1984 roku część historyczną archiwum przeniesiono na pierwsze piętro nowo wybudowanego gmachu, powstałego na tzw. dolnym podwórzu obok pałacu biskupiego i kurii. W dawnym budynku pozostało archiwum ksiąg metrykalnych.

Nowe urządzenie organizacji kościelnej w Polsce w 1992 roku, w wyniku którego z terenu diecezji lubelskiej wydzielono części wchodzące odtąd w skład diecezji zamojsko-lubaczowskiej oraz sandomierskiej, miało pewien wpływ na losy zasobu archiwum lubelskiego. Niektóre materiały odnoszące się do problematyki odciętych obszarów zostały bowiem przekazane tamtejszym archiwom. Zmianie o charakterze formalnym uległa nazwa archiwum diecezjalnego. Odtąd nosi ono miano Archiwum Archidiecezjalnego Lubelskiego.

W latach 2010-2012 pomieszczenia archiwum historycznego zostały odnowione i zmodernizowane z uwzględnieniem nowoczesnych standardów pracy archiwum, potrzebami korzystających z jego zasobu i współczesnymi wymogami środowiskowymi. W ślad za tym poszły zmiany prawno-kanoniczne i organizacyjne w postaci wydania nowego statutu i regulaminu archiwum. Zatwierdzenia obu dokumentów oraz poświęcenia wyremontowanych pomieszczeń i nowych sprzętów dokonał abp Stanisław Budzik w dniu 28 lutego 2012 roku.

Literatura:

Adamczyk W., Archiwum Kapituły Katedralnej Lubelskiej, Ateneum Kapłańskie, 23 (1937) t. 40, s. 209-212.

Kossowski A., Archiwum Konsystorza Rzymsko-Katolickiego w Lublinie, Ateneum Kapłańskie, 23 (1937) t. 39, s. 290-293.

Łapkiewicz W., O naszym Archiwum Diecezjalnym słów kilkoro, Wiadomości Diecezjalne Lubelskie", 23 (1946) nr 1, s. 18-20.

Marczewski J.R., Heri et hodie. Chełmskie akta biskupie i konsystorskie według spisu zdawczo-odbiorczego z 1743 roku a obecny stan ich zachowania w Archiwum Archidiecezjalnym Lubelskim, Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne, 101 (2014), s. 239-250.

Marczewski J.R., Materiały łacińskiej diecezji chełmskiej w zasobach Archiwum Archidiecezjalnego Lubelskiego, Archiva Ecclesiastica, 7 (2014), s. 31-43.

Misztal H., Archiwum Diecezjalne Lubelskie, Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne, 53 (1986), s. 67-69.

Stopniak F., Archiwum Diecezjalne w Lublinie, Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne, 4 (1962), s. 15-22.

Stopniak F., Sprawa odzyskania akt Konsystorza Lubelskiego z pracowni Akademii Umiejętności w Krakowie, Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne, 6 (1963), s. 295-300.

Zahajkiewicz M.T., Centralne urzędy i instytucje diecezjalne, w: Dzieje Archidiecezji Lubelskiej (1805-2005), red. M.T. Zahajkiewicz, Lublin 2005, s. 80-81.

Archiwa Kościoła katolickiego w Polsce. Informator, oprac. M. Dębowska, Kielce 2002, s. 54-56.